Δίκτυο αναβίωσης ορεινών οικισμών του Ιονίου

Ο τουρισμός είναι μια δραστηριότητα πολυδιάστατη με προεκτάσεις που δεν είναι μόνο οικονομικές αλλά μακροπρόθεσμα περιβαλλοντικές, κοινωνικές και πολιτισμικές. Στην Ελλάδα η βασική επιλογή της ανάπτυξης του συμβατικού-μαζικού τουρισμού, βασιζόμενου στα 3s, sun,sea,sand, δεν απέδωσε το μέγιστο των δυνατοτήτων του τουριστικού υπόβαθρου, αντιθέτως μακροπρόθεσμα μείωσε τη δυνατότητα επένδυσης της χώρας μας στον βιώσιμο, ποιοτικό και εναλλακτικό τουρισμό που βασίζεται κατά κύριο λόγο στην διατήρηση των ποιοτικών χαρακτηριστικών του φυσικού και ιστορικού περιβάλλοντος. Η εκτεταμένη αστικοποίηση των παράκτιων ζωνών, η υπερδόμηση και αλλοίωση του χαρακτήρα των παραλιακών οικισμών και η ταυτόχρονη εγκατάλειψη και περιθωριοποίηση των ορεινών παραδοσιακών οικισμών είναι κατάλοιπα μιας ανάπτυξης χωρίς έλεγχο και προγραμματισμό. Oι διαδικασίες αυτές οδήγησαν στη δραματική υποχώρηση των δραστηριοτήτων του πρωτογενούς τομέα, καθώς η καλλιεργήσιμη γη εγκαταλείφθηκε ή μετατράπηκε σε οικόπεδα προς δόμηση των χαμηλής ποιότητας καταλυμάτων που κυριάρχησαν τις τελευταίες δεκαετίες και σε μεγάλο βαθμό διαμόρφωσαν στο αστικό τοπίο στις τουριστικές περιοχές.
Ωστόσο την τελευταία δεκαετία παράλληλα με τον προβληματισμό που αναπτύσσεται σχετικά με τον επαναπροσδιορισμό του τουριστικού μοντέλου, εμφανίζονται προτάσεις και δράσεις που αφορούν στον εναλλακτικό και βιώσιμο τουρισμό. Την τριετία της κρίσης ιδιαίτερα, ο προβληματισμός έχει αποτελέσει αφετηρία για μια «στροφή» της οπτικής μας σε αυτά που αφήσανε πίσω οι προηγούμενες γενιές απαξιώνοντας τα…ίσως γιατί έζησαν και την ακμή και την παρακμή που δημιουργεί η αναγκαστική γειτονία…….Μιλώ για τα χωριά, τους μικρούς ορεινούς ή ημιορεινούς οικισμούς, που παρέμειναν μεν αλώβητα από την τουριστική επιδρομή, έμειναν όμως χωρίς ζωή, κάποια στα όρια της εγκατάλειψης αν δεν εγκαταλείφθηκαν εντελώς.

Οι ορεινοί οικισμοί αποτελούν ένα γόνιμο και παρθένο έδαφος για τον προγραμματισμό έργων και δραστηριοτήτων που μπορούν να συνδυάζουν την ανάπτυξη του πρωτογενούς τομέα σε συνδυασμό με την τουριστική αξιοποίηση, στο πλαίσιο των αρχών και αξιών της αξιοβίωτης ολοκληρωμένης ανάπτυξης. Ήδη οι πρώτες οι κινήσεις αναβίωσης ορεινών οικισμών συνδέθηκαν με εναλλακτικές μορφές τουρισμού (χειμερινό, φυσιολατρικό, ορειβατικό, περιβαλλοντικό τουρισμό, αγροτοτουρισμό) με στόχο την εισαγωγή στον τουριστικό χάρτη περισσότερων προορισμών και μακροπρόθεσμα την επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου.

Είναι γνωστά στον ηπειρωτικό χώρο τα παραδείγματα της αναβίωσης του Νυμφαίου στην Φλώρινα, όπου τα παλιά αρχοντικά του οικισμού έχουν ανακαινιστεί και μετατραπεί σε παραδοσιακούς ξενώνες, και καταστήματα με τοπικά προϊόντα. Τα μονοπάτια στο δάσος της οξιάς, το mountain bike, η ιππασία, το ανακαινισμένο αρχοντικό όπου λειτουργεί ως Μουσείο Αργυροχρυσοχοΐας, το Καταφύγιο της Αρκούδας της οργάνωσης «Αρκτούρος», καθιστούν τον οικισμό και την ευρύτερη περιοχή ιδανικό προορισμό τόσο για τους φυσιολάτρες όσο και τους φίλους της παράδοσης.

Στην Κρήτη έχουμε πολλές περιπτώσεις οικισμών που προσελκύουν επισκέπτες από όλη την Ευρώπη αλλά και μόνιμους κατοίκους από χώρες του εξωτερικού. Αξιοσημείωτη είναι η πρωτοβουλία των ανθρώπων της Εθιάς, ενός ορεινού χωριού στα Αστερούσια Όρη. Η επίμονη προσπάθεια τους για μια δεκαετία, η αλληλεγγύη και η αυτοοργάνωση μεταμόρφωσαν ένα χωριό φάντασμα σε ένα παραδοσιακό οικισμό με σεβασμό στο περιβάλλον. Άλλη περίπτωση αναβίωσης ορεινού οικισμού, είναι η Ανάβρα Μαγνησίας, ένα απομακρυσμένο ορεινό χωριό που κατάφερε μετά από συστηματική προσπάθεια ομάδας οικιστών με τη υποστήριξη επιστημονικών προγραμμάτων να γίνει πρότυπο ανάπτυξης. Με μηδενικό ποσοστό ανεργίας και με μέσο όρο ηλικίας τα 40έτη, ο πληθυσμός διπλασιάστηκε τα τελευταία 15 χρόνια.

Αναβίωση ορεινών οικισμών στα νησιά του Ιονίου

Τι γίνεται όμως στα νησιά του Ιονίου? Υπάρχουν αντίστοιχες προσπάθειες.

Πιστεύω ότι οι παραδοσιακοί ορεινοί οικισμοί των νησιών του Ιονίου είναι μοναδικοί. Σοφά χωροθετημένοι στις πλαγιές υψωμάτων συνήθως γύρω από κάποια μικρή η μεγαλύτερη κοιλάδα αποτελούν παραδείγματα αρμονικής ένταξης των ανθρωπογενών επεμβάσεων στο φυσικό υπόβαθρο. Χτισμένοι οι περισσότεροι πριν τον 17ο αιώνα αναδεικνύουν τον ιστορικό τους χαρακτήρα αφού αρκετοί έχουν διατηρήσει ένα ικανό αριθμό οικιστικών συγκροτημάτων ανέπαφων μετά τους καταστροφικούς σεισμούς ή την εγκατάλειψή τους λόγω της αστικοποίησης και την μετακίνηση των κατοίκων σε παραθαλάσσιους οικισμούς.

Οι προσπάθειες αναβίωσης ορεινών οικισμών στα νησιά του Ιονίου στις οποίες θα αναφερθώ στη συνέχεια αποτελούν παραδείγματα οικισμών με κοινά μορφολογικά χαρακτηριστικά που δίνουν τη δυνατότητα κοινής καταγραφής και ανάδειξης τους.

Αφετηρία για τον προβληματισμό που αναπτύσσεται σ’ αυτό το άρθρο αποτέλεσε η συμμετοχή μου το 2003 στην μελέτη «Ανοιχτό Μουσείο Αγροτικής Ιστορίας και Λαϊκής Αρχιτεκτονικής στον οικισμό Λούχα της Ζακύνθου». Αντικείμενο της μελέτης είναι η δημιουργία ενός πρότυπου Ανοιχτού Μουσείου, που θα περιλαμβάνει τον παραδοσιακό οικιστικό ιστό, καθώς επίσης και τα δείγματα / τεκμήρια της παραδοσιακής αγροτικής παραγωγής στο φυσικό χώρο που περιβάλλει τον οικισμό.

Οι διαπιστώσεις από την μελέτη του οικισμού, η σαφής αναλογία με άλλους οικισμούς που είχα την τύχη να επισκεφτώ αλλά και οι συζητήσεις με συναδέλφους αρχιτέκτονες και πολεοδόμους που ασχολούνται με το θέμα, δεν άργησαν να οδηγήσουν σε έναν προβληματισμό σχετικά με τη δυνατότητα ίδρυσης ενός δικτύου ανάδειξης και αναβίωσης των παραδοσιακών οικισμών του Ιονίου, στα πλαίσια της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης.

Η Λούχα στην Ζάκυνθο

Η Λούχα είναι ένας απομακρυσμένος ορεινός οικισμός με 40 μόνιμους κατοίκους. Ο οικισμός υπάρχει από το 1500 περίπου και διατηρείται ανέπαφος χωρίς σημαντικές αλλοιώσεις του χαρακτήρα του μετά τους σεισμούς του 1953. Η γειτνίαση και άμεση σύνδεση του οικισμού με την καλλιέργεια της κοιλάδας του Πετρίτη που αποτελούσε για αιώνες τον τόπο συγκέντρωσης του συνόλου σχεδόν των παραγωγικών αγροτικών δραστηριοτήτων των κατοίκων, καθιστά τη Λούχα μοναδική. Ο οικισμός, ένας έντονα βιωμένος χώρος σε πρότερες εποχές, διατηρεί όλα τα στοιχεία που μαρτυρούν την ιστορία του – τη δομή – τη διάρθρωση δημόσιου ιδιωτικού χώρου – τις περίκλειστες αυλές με τα βενετσιάνικα πορτόνια – τα διόρωφα συμπαγή κτίρια με τις στέγες που έχουν με τα χρόνια προσλάβει το χρώμα της πέτρας και μοιάζουν αναπόσπαστα τμήματα του τοπίου. Η κοιλάδα,ένας επίσης βιωμένος τόπος με τα χαρακτηριστικά τεκμήρια των εγκαταστάσεων της αγροτικής παραγωγής. Οι καλλιεργήσιμες πεζούλες (αρμάκες-αναβαθμοί), τα υποστατικά και τα μικρά καλύβια για τα ζώα, ο μεγάλος αριθμός των αλωνιών, τα μονοπάτια με τις ξερολιθιές, τα πηγάδια,ο ανεμόμυλος, είναι μερικά από τα συστατικά στοιχεία ενός αγροτικού τοπίου που διατηρεί ένα χαρακτήρα αναλλοίωτο εδώ και πέντε τουλάχιστον αιώνες. Λόγω της ιδιαιτερότητας του τοπίου της και ενώ απουσιάζουν πλήρως οι τουριστικές υποδομές και ανωδομές, η Λούχα έχει αποτελέσει σημείο ανάπτυξης περιηγητικού τουρισμού διημέρευσης με αυξανόμενη ένταση τα τελευταία χρόνια.

Ο Αλέξανδρος στην ορεινή Λευκάδα

Ο Αλέξανδρος είναι ένας ορεινός σχεδόν εγκαταλελειμμένος οικισμός από την δεκαετία του 1950 ο οποίος αναβίωσε την τελευταία δεκαετία χάρις στην πρωτοβουλία μιας παρέας καλλιτεχνών και διανοούμενων οι οποίοι αποκατέστησαν αρχικά 10 περίπου παλαιά σπίτια με στόχο την κατοίκηση στον οικισμό σε όλη τη διάρκεια του έτους.

Τα τελευταία τρία χρόνια οι κάτοικοι πραγματοποιούν ένα τριήμερο προβληματισμού στην κεντρική πλατεία του οικισμού, με υψηλής ποιότητας εισηγήσεις και καλλιτεχνικές παραστάσεις. Θέματα όπως «οι δρόμοι αλλιώς (ένας προβληματισμός σχετικά με την κλίμακα του οδικού δικτύου στους νησιωτικούς χώρους)» ή «η βιωσιμότητα των ορεινών οικισμών» τροφοδοτούν τον προβληματισμό των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής σχετικά με το μέλλον μιας βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης στη Λευκάδα.

Η Περίθεια στην Κέρκυρα

Η παλιά Περίθεια, ένας μικρός εγκαταλελημένος Ενετικός οικισμός, μοιάζει να είναι ο καλά κρυμμένος θησαυρός της Κέρκυρας. Το χωριό, ένα συμπύκνωμα της αρχιτεκτονικής του Ιονίου, είναι χτισμένο στις πλαγιές του Παντοκράτορα στη βόρεια Κέρκυρα. Αποτελείται από 130 κατοικίες αρμονικά ενταγμένες στο φυσικό υπόβαθρο, με ένα σοφά μελετημένο πυκνό οικιστικό ιστό και τις εκκλησίες του χωριού σε κυκλική διάταξη γύρω από τον οικισμό. Ο οικισμός αναδεικνύει τον ιστορικό του χαρακτήρα αφού έχει διατηρηθεί ανέπαφος στο σύνολό του μετά την οριστική εγκατάλειψή του την δεκαετία του 50. Η Περίθεια λόγω της φυσικής ομορφιάς που διαθέτει και του εξαιρετικού οικιστικού της περιβάλλοντος, έχει ανακαλυφθεί από τους επισκέπτες του νησιού και έχει ενταχθεί σε άτυπα δίκτυα περιήγησης του φυσιολατρικού τουρισμού τα τελευταία χρόνια.

Φάρσα, Δρακοπουλάτα, Ταρκασάτα, Παλιά Βλαχάτα στην Κεφαλονιά

Ο παλαιός οικισμός στα Φάρσα αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα προσεισμικού εγκαταλημένου οικισμού που έχει αποτελέσει αντικείμενο προβληματισμού και μελέτης από τις τοπικές αρχές και ένα αμερικάνικο πανεπιστήμιο το οποίο με το συντονισμό του καθηγητή Ζαφειράτου έχει καταθέσει μια ολοκληρωμένη πρόταση ανακατασκευής του παλαιού οικισμού.

Η πρόταση θεωρεί προαπαιτούμενο τον χαρακτηρισμό του οικισμού ως διατηρητέου και ανακατασκευαστέου. Κύριο έσοδο του εγχειρήματος της ανακατασκευής του οικισμού, που θα συμβάλλει και στη βιώσιμη ανάπτυξη του, θα είναι η λειτουργία των μικρών αποκατεστημένων κτιρίων του οικισμού ως διάσπαρτα διαμερίσματα-δωμάτια ενός ξενοδοχείου.

Τα Δρακοπουλάτα είναι ένα επίσης αξιόλογο υπόβαθρο για την αναβιωση παλιών κτισμάτων καθώς ο ιστός του οικισμού παραμένει αναλλοίωτος, όπως και πολλά αξιόλογα οικήματα με αρχιτεκτονική και κατασκευαστική ποιότητα. Ήδη τα τελευταία χρόνια υπάρχει ένας προβληματισμός των ιδιοκτητών των κτιρίων για διάσωση και αναβίωση αλλά και κινήσεις της δημοτικής αρχής για την κήρυξη του οικισμού ως παραδοσιακού. Τα Ταρκασάτα από την άλλη παλαιότερος οικισμός εγκαταλλελημένος ήδη από τους σεισμούς του 1867 διατηρεί μόνο τον ιστό του, αφού τα κτίσματα έχουν καταρρεύσει εντελώς. Αποτελεί ωστόσο ένα υπέροχο δείγμα μικρού συνεκτικού οικισμού που αξίζει να μελετηθεί και να αναδειχθεί.

Θα τελειώσω με μια έκπληξη του καλοκαιριού που ήταν το φεστιβαλ που αναβίωσε για ένα τριήμερο τον προσεισμικό εγκαταλειμένο οικισμό των Παλιών Βλαχάτων. Μια πρωτοβουλία νέων ανθρώπων που «στέγασε» σύγχρονα ποιοτικά μουσικά συγκροτήματα και οπτικό υλικό υψηλής αισθητικής, σε έναν οικισμό χαμένο στη λήθη και την πυκνή βλάστηση του βουνού. Οι περισσότεροι επισκέπτες αυτών των καλοκαιρινών βραδυνών συναυλιών, βρεθήκαμε για πρώτη φορά στον οικισμό και παρακολουθήσαμε μια αξιέπαινη πρωτοβουλία που αξίζει να συνεχιστεί.

Τα παραδείγματα που αναφέραμε αποτελούν ένα ελάχιστο δείγμα της αξιόλογης προσπάθειας που γίνεται στον Ελληνικό χώρο – χωρίς ιδιαίτερο προγραμματισμό από την πλευρά της πολιτείας αλλά με σημαντικές πρωτοβουλίες των τοπικών κοινωνιών – και αποδεικνύει ότι

• Οι ορεινοί οικισμοί έχουν ακόμα τα περιθώρια να αντιπροτείνουν στη θέση του πολιτισμού της κατανάλωσης τον πολιτισμό της βιωσιμότητας.
• Να προτείνουν μια διαφορετική διαχείριση του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος με στόχο την προστασία της ιστορικής και αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς (φυσικοί και ιστορικοί τόποι μνημεία και οικισμοί).
• Να εξασφαλίσουν την αναζωογόνηση δραστηριοτήτων του πρωτογενούς τομέα.
• Να αναπτύξουν τον τουρισμό με πολιτισμική και περιβαλλοντική ταυτότητα.

Πηνελόπη Κουγιανού
Αρχιτέκτονας ΕΜΠ
MSc στην κατεύθυνση «Σχεδιασμός-Χώρος-Πολιτισμός»

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Βοή της Πυλάρου.

Πηγή: vlahatasamis.blogspot.gr via kefaloniapress.gr

____________________________________________________________

Σημείωση: Η κα. Πηνελόπη Κουγιανού, Αρχιτέκτων, ήταν εισηγήτρια στο Διήμερο προβληματισμού και διαλόγου για την βιωσιμότητα των μικρών οικισμών (Ζει ο Αλέξανδρος;) με θέμα «Μία διαφορετική πρόταση βιωσιμότητας ενός μικρού οικισμού» που διοργάνωσε με επιτυχία το καλοκαίρι που μας πέρασε ο Σύλλογος Φίλων Αλεξάνδρου «Φηγός».