Τα παιγνιόχαρτα

Αναδημοσίευση από το περιοδικό Ακρόπολις Φιλολογική, Τόμ. 1, Αρ. 32 (1888), όπου δημοσιεύτηκε ανωνύμως.

Εις πολλούς βεβαίως των αναγνωστών και των καλών αναγνωστριών της «Ακροπόλεως» θέλει φανή παράδοξον, πως τα π α ι γ ν ι ό χ α ρ τ α, πράγμα συνήθως τόσον ευτελές και άσημον θεωρούμενον, δύνανται να γείνωσι θέμα ιδίας πραγματείας, και ν” απασχολήσωσι σπουδαία πνεύματα.

Τα παιγνιόχαρτα, ως και παν άλλο είδος παιγνίου, συντείνουσιν ουκ ολίγον, περισσότερον μάλιστα άλλων σπουδαιοφανών πραγμάτων, προς ακριβή γνώσιν της φύσεως του ανθρώπου και του πολιτισμού αυτού. Ούτε πάντες και πάντοτε σπουδάζουσιν εν τω κόσμω τούτο, ούτε μόνον το σπουδαίον είνε άξιον προσοχής εν τω ανθρωπίνω βίω, αλλά τουναντίον, οι πλείστοι των ανθρώπων ως ελάχιστα ασχολούνται περί σπουδαία και σοβαρά, τα δε προς ανεπαίσθητον και ευάρεστον σκοτωμόν του χρόνου μέσα αρέσκουσιν αυτοίς υπέρ πάντα και τοις είνε περιζήτητα. Η δ ι α σ κ έ δ α σ ι ς δε και αν μη θεωρείται, παρά πάντων, ως παρά των επικουρείων, ως υψίστη σοφία, επιδιώκεται όμως φύσει και επιζητείται νυκτός και ημέρας υπό του ανθρώπου, ωσανεί ησθάνετο αδιάκοπον βάρος εν τη καρδία, και ήθελε να λησμονή αυτό διασκεδάζων. Αναλόγως δε της πνευματικής αναπτύξεως και του πολιτισμού των, μεταχειρίζονται πάντες και τα διασκεδαστικά των μέσα από των μεθυστικών ποτών μέχρι του σκακίου και της ρουλέτας, ή του χαρτοπαιγνίου και των θεατρικών θεαμάτων και της μουσικής, ώστε το σοφόν του λαού μας λόγιον,

ηδύνατο κάλλιστα να μετατραπή και εις το,

Άλλως τε και τα παιγνιόχαρτα την σήμερον είνε διαδεδομένα πανταχού της υφηλίου, και εξασκούσιν ακατανίκητον θέλγητρον επί πασών των κοινωνικών τάξεων, διότι και το απλούστατον και προχειρότατον ποικίλης διασκεδάσεως μέσον είνε ταύτα και ουδέν άλλο είδος παιγνίου είνε τόσον πρόσφορον προς ικανοποίησιν της παιγνιομανίας, υφ” ης κατακυριεύεται μέγα μέρος πάσης κοινωνίας. Δεν πρόκειται λοιπόν περί παρωνιχίδος, καλαί αναγνώστριαι, ως βλέπετε, αλλά περί σπουδαίου. Τούτου ένεκα και η μεγίστη εν τω κόσμω συλλογή προϊόντων του ανθρωπίνου πνεύματος εκ παντών των αιώνων, το β ρ ε τ τ α ν ι κ ό ν μ ο υ σ ε ί ο ν, εκτός της περιβοήτου εκαταμμυριοτόμου βιβλιοθήκης και παντοίων άλλων εθνογραφικών, ιστορικών και αρχαιολογικών συλλογών, κέκτηται και την μεγίστην και πληρεστάτην συλλογήν παιγνιοχάρτων. Ότε δ” εμελετώμεν τας εν τω μουσείω εκείνω συλλογάς, εκρατήσαμεν σημειώσεις τινάς και περί της των παιγνιοχάρτων, εκ των οποίων οδηγούμενοι θέλομεν προσπαθήσει να περιγράψωμεν τα παιγνιόχαρτα και την ιστορίαν αυτών.

Η του Βρεττανικού μουσείου συλλογή περιέχει παιγνιόχαρτα αγγλικής, γαλλικής, ιταλικής, γερμανικής, ισπανικής, φλαμανδικής, ολλανδικής, περσικής, ινδικής και σινικής κατασκευής, τώρα δε βεβαίως θα έχη και του ημετέρου μονοπωλίου, και δη πάσης ποιότητος και πάσης τιμής, από των προστυχωτάτων επί χαρτονίου μέχρις αληθών καλλιτεχνιμάτων επί φύλλων αργύρου και ελεφαντόδοτος. Και μόλα ταύτα, η πλουσία αύτη συλλογή δεν μας διδάσκει ασφαλώς πότε ακριβώς έχουσιν εφευρεθή τα παιγνιόχαρτα, και αν εν Ευρώπη κατά πρώτον ή εν Ασία. Τα αρχαιότατα αυτής είδη είνε εκ των μέσων περίπου του 14ου αιώνος, γνωστόν όμως υπάρχει ότι οι Ινδοί και οι Σίναι προ χιλίων και επέκεινα ετών μετεχειρίζοντο παιγνιόχαρτα, ώστε πολύ μεν πιθανόν εκείθεν να μετεδόθησαν εις την Ευρώπην, ουδέν παράδοξον όμως και να μη παρέλαβον αύτα εξ Ασίας οι Ευρωπαίοι, αλλά να τα εφεύρον ως την πυρίτιδα, την τυπογραφίαν, τα αρτεσιανά φρέατα και άλλα, χωρίς να δανεισθώσιν αύτα παρά των Σινών, παρ” οις πολλούς αιώνας πρότερον ήσαν εν χρήσει. Οπωσδήποτε εν τούτοις και αν έχη το ζήτημα τούτο, δεν θα τα χαλάσωμεν ένεκα τούτου με την κοιτίδα του γένους μας, αλλά προθύμως παραχωρούμεν εν ανάγκη και ταύτης της εφευρέσεως την δόξαν εις τους Ασιάτας.

Ό,τι όμως σαφώς εκ της εν Λονδίνω συλλογής διδασκόμεθα, είνε ότι κατ” αρχάς τα παιγνιόχαρτα δεν ήσαν κυριολεκτικώς τοιαύτα, τουτέστι δεν εχρησίμευον ως μέσον παιγνίου, αλλά μόνον προς μαντείαν, ως και μέχρι τούδε πολλαχού, διο δεν υπήρχον το πρώτον ειμή χαρτία με διαφόρους μορφάς απεικονισμένας, στιγμάς δε ή αριθμούς δεν είχον ποσώς. Εκ τούτων δε των εικονοφόρων χαρτίων ανεπτύχθη εν Ιταλία κατά πρώτον το και σήμερον εν τη μεσημβρινή Γερμανία λίαν συνήθες παίγνιον τ α ρ ό κ  ή  τ α ρ ό τ όπερ συνέκειτο συνήθως εξ 22 φύλλων με προσωπογραφίας και συμβολικάς παραστάσεις των διαφόρων κοινωνικών τάξεων, αρετών, κακιών κ. τ. λ. Όχι μετά πολύ δε επεκράτησεν η προς παίγνια χρήσις των χαρτίων τούτων και κατεσκευάσθησαν ειδικά τοιαύτα εκ 40 ή 50 φύλλων άνευ εικόνων, αλλ” επί μεν της ετέρας άκρας φερόντων αριθμών τινα επί δε της άλλης επιγραφάς διαφόρους, ως επί το πλείστον γαλλικάς. Εκ δε των δύο τούτων ειδών χαρτίου αναμιχθέντων, εσχηματίσθη κατά τα τέλη του 14ου αιώνος το νυν και επικρατούν μικτόν σύστημα παιγνιοχάρτου, το περιλαμβάνον τινά μεν φύλλα με εικόνας, άλλα δε με στιγμάς διαφόρων χρωμάτων και ποσού. Ως εικόνας δε φέρουσι συνήθως τα παιγνιόχαρτα της εποχής εκείνης πάπαν, αυτοκράτορα ή βασιλέα, νάνον, τον ήλιον ή την σελήνην, την εγκράτειαν και άλλας αρετάς, συγχρόνως όμως υπάρχουσιν επ” αυτού απεικονισμένα και τα κακά επακόλουθα και οι κίνδυνοι της χαρτομανίας! Εκάστη δε δεσμίς των τοιούτων μικτών παιγνιοχάρτων περιελάμβανε τότε 80 έως 100 φύλλα, ων τα ημίση εικονογραφημένα τα δε λοιπά με στιγμάς ή αριθμούς και κατασκευάζοντο κυρίως εν Ενετία. Ολιγοφυλλότερα ήσαν τα παιγνιόχαρτα της εποχής εκείνης εν Ισπανία, Γαλλία και Γερμανία, πάντοτε όμως η δεσμίς απέβαινεν λίαν ογκώδης και δύσχρηστος δια τε το ποσόν και την ποιότητα του χάρτου, διο ολίγον κατ” ολίγον απεσπάθησαν τας αλληγορικάς εικόνας έχοντα φύλλα, μέχρις ότου δεν υπελείφθησαν ειμή 12 εικονοφόρα φύλλα εν εκάστη δεσμίδι. Κατά δε το σχήμα και το υλικόν τα αρχαία ταύτα παιγνιόχαρτα είνε ποικιλώτατα. Εκ των Ευρωπαϊκών, τινά μεν έχουσι σχήμα κανονικού τετραγώνου, άλλα δε παραλληλογράμμου και τα πλείστα είνε λίαν χονδροειδή και στερεά. Μόνοι οι Γάλλοι ενωρίς ήδη μετεχειρίζοντο λεπτά και μικρότερα φύλλα. Μία των εν τω μουσείω δεσμίδων αρχαίου γαλλικού παιγνιοχάρτου περιέχει φύλλα μικροσκοπικά και τόσον λεπτοφυή, ώστε ολόκληρος η δεσμίς ευκόλως εισχωρεί υπό το χειρόκτιον εντός της παλάμης. Τα δε περσικά και ινδικά παιγνιόχαρτα της συλλογής έχουσιν εν μέρει σχήμα στρογγύλον με διάμετρον δύο έως τρεις δακτύλους. Ινδική τις δεσμίς συνίσταται εκ φύλλου αργυρού λεπτού και μικρού ως όνυξ γυναικείου δακτύλου. Αλλά και ευρωπαϊκής κατασκευής μετάλλινα παιγνιόχαρτα υπάρχουσιν. Επί ενός εξ αυτών -ας το σημειώσει ο κ. Ροΐδης- υπάρχει απεικονισμένη η πάπισσα Ιωάννα! Επί άλλου δε υπάρχει απεικονισμένος ο διάβολος μετά των κακών δαιμόνων του Άδου και η δευτέρα παρουσία και οι εξανιστάμενοι νεκροί. Επί δε γερμανικού τινός παιγνιοχάρτου απεικονίζεται τράπεζα πλήρης τροφίμων και ποτών, υπό την οποίαν κυλίεται μέθυσος ανήρ, ενώ γυνή τις πίνει ακορέστως εκ φιάλης, εις δε τα άκρα του φύλλου υπάρχουσι λατινιστί και γαλλιστί νουθεσίαι προς εγκράτειαν, κατά το των Σπαρτιατών βαβαίως παράδειγμα.

Τα δε χ ρ ώ μ α τ α και σχήματα των στιγμών των μη εικονοφόρων παιγνιοχάρτων ήσαν ανέκαθεν τέσσαρα και έφερεν, παρά με τοις Ιταλοίς τας ονομασίας Goppa (κούππα) Danara (δινέρι – σ. δ. έτσι το έλεγε θυμάμαι το δέκα το καρώ ο μπάρμπα Σταθαντώνης, όταν ήμουν πιτσιρικάς και παίζαμε καμιά «δηλωτή») Bastone (μπαστούνι) Spada (σπαθί), παρά δε τοις Γάλλοις ήδη περί τα μέσα του 15ου αιώνος έφερον τας και μέχρι τούδε ονομασίας coer, carrean, trefle και pique παρά δε τοις Γερμανοίς, ως μέχρι σήμερον, Eichel ή Eixer, Ruhm ή Sand, Doth και Schelle, αίτινες και παρ” άλλοις λαοίς ισχύουσι, με την διαφοράν ότι οι μεν Άγγλοι τα trefle λέγουσι συνήθως club οι δε Ιταλοί fiore και οι Ισπανοί palos, ακόμη και όταν μεταχειρίζωνται γαλλικά παιγνιόχαρτα. Αλλά και τα γ ρ α μ μ έ ν α, ήτοι εικονοφόρα φύλλα, ο βασιλεύς ή ρήγας, η ντάμα και ο φ ά ν τ η ς, εις τα πλείστα παίγνια μετά μικτών φύλλων δεν είχον σημασίαν ταρόκ, αλλ” απλών αριθμών, ως μέχρι τούδε εις τα γαλλικά παιγνιόχαρτα. Ο φάντης εκαλείτο πρότερον cavallo, διότι επί των αρχαιοτέρων παιγνιοχάρτων εικονίζεται έφιππος, υπάρχει δε εις παντός έθνους παιγνιόχαρτα, ενώ την ν τ ά μ α ν οι Ισπανοί είχον εξωρισμένην εκ των παιγνιοχάρτων, αντικαθιστώντες αυτήν δια δευτέρου φάντου. Μέχρι δε του 17ου αιώνος οι Γάλλοι συνείθιζον να προσθέτωσιν υπό τας εικόνας και τα ονόματα αυτών, οίον Αλέξανδρος, Παλλάς, Ιουδήθ και άλλα, μετ” ολίγον όμως αι εικόνες κατήντησαν παρωδικαί στερεότυποι παραστάσεις εις διπλούν αποτετυπωμέναι, χάριν ευκολίας του παίζοντος περί τον χωρισμόν των φύλλων, αξαιρουμένων των γερμανικών παιγνιοχάρτων, τα οποία έχουσιν απλάς τας εικόνας. Εννοείται δ” ότι αι εικόνες αύται των γραμμένων ήσαν συνήθως λίαν κακογραμμέναι και πρόστυχοι. Ουχ ήττον όμως, ενωρίς ήδη είχον κατασκευασθή και παιγνιόχαρτα έχοντα καλλιτεχνικήν αξίαν και δια χειρός καλλιτεχνών γεγραμμένα, πλείστα δ” όσα τοιαύτα έχει εν τω βρεττανικώ μουσείω συλλογή. Μεταξύ τούτων διαλάμπει δεσμίς τις παιγνιοχάρτων κατασκευασθέντων περί τας αρχάς του 15ου αιώνος υπό δοκίμου καλλιτέχνου προς χρήσιν του δουκός των Μεδιολάνων Φιλίππου Βισκόντη, και τα οποία ούτος επλήρωσε δια 1500 δουκάτων! Αι εικόνες της πολυτίμου ταύτης δεσμίδος είνε αλληγορίαι εκ της ελλ. μυθολογίας. Η δε συνήθεια της κατασκευής πολυτελών παιγνιοχάρτων επεκράτησε μέχρι τέλους του παρελθόντος αιώνος εν Γαλλία και Αγγλία.

Αξιοσημείωτοι δ” είνε και αι μεταβολαί, ας υπέστησαν τα παιγνιόχαρτα ως προς τα γραμμένα εν Γαλλία κατά τα τέλη του παρελθόντος και τας αρχάς του παρόντος αιώνος. Μέχρι της μεγάλης γαλλικής επαναστάσεως τα γραμμένα φέρουσιν ως έμβλημα τα τρία ία της βουρβωνικής δυναστείας, ότε δ” η επανάστασις καταλύσασα την βασιλείαν εξηφάνισεν επιμελώς και παν αυτής έμβλημα, δεν ημέλησε να μεταβάλη και τα παιγνιόχαρτα προσηκούτως. Ο μεν λοιπόν βασιλεύς και η βασίλισσα εξωρίσθησαν εκ της επί των ασήμων τούτων χαρτίων θέσεώς των, αντικατασταθέντες υπό περιφήμων σοφών ή ηρώων της ημέρας και των γυναικών αυτών ή δημοτικών ηρωΐδων, ή υπ” αλληγορικών παραστάσεων, ο δε φάντης αντικατεστάθη υπό Ρωμαίων ή Γάλλων στρατηγών, ενίοτε δε και από sansculottes, κατά την όρεξιν των κατασκευαστών των παιγνιοχάρτων, διότι με την επανάστασιν αρθέντος του μονοπωλίου αφέθη ελευθέρα η κατασκευή αυτών, όπερ έσχεν ως ακολούθημα την ευθυνίαν του είδους τούτου και την μεγάλην διάδοσιν του χαρτοπαιγνίου. Ότε δε κατόπιν ο Κορσικανός στρατηλάτης, απομιμηθείς τον Ιούλιο Καίσαρα, μετέβαλε την αλληλοσφαζομένην δημοκρατίαν εις αυτοκρατορίαν, δεν ημέλησε να επιστήση την προσοχήν του, και επί των παιγνιοχάρτων. Ο περίφημος ζωγράφος Δαβίδ παρηγγέλθη να σχεδιάση νέα παιγνιόχαρτα, και με τας αρχαϊκάς τούτου εικόνας κατεσκευάζοντο τοιαύτα, μέχρι της εκ νέου εγκαθιδρύσεως της βουρβωνικής δυναστείας, μεθ” ης επανήλθον εις την Γαλλίαν αι αρχαίαι εικόνες μετά των βασιλικών εμβλημάτων, και τοιαύτα διετηρήθησαν πλέον μέχρι σήμερον τα πολυπαθή ταύτα χαρτία, εκτός των μεταβολών, όσας εισήγαγον εις αυτά τα μονοπώλιά μας, άνευ βεβαίως αξιώσεων, ότι μετέβαλον αυτά επί το καλαισθητικώτερον.

Πηγή: Ακρόπολις Φιλολογική, Τόμ. 1, Αρ. 32 (1888)