Πάνος Σάντας: Μια προσωπογραφία λευκαδίτικου πολιτισμού

Πηγή φωτογραφίας: mylefkada.gr

Της
Παρασκευής Κοψιδά-Βρεττού

Αποχαιρετώντας τον ιστορικό Πάνο Ροντογιάννη εκ μέρους της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, στις 27 Δεκεμβρίου του 1996, από τη Μητρόπολη Λευκάδας, ο αρχιτέκτων Πάνος Σάντας, είχε πει τότε για τον μεγάλο εκλιπόντα: «Στους δύσκολους και αντιπνευματικούς καιρούς που περνάμε, όταν πέφτει ένα κυπαρίσσι, το τοπίο φτωχαίνει». Είκοσι εφτά περίπου χρόνια αργότερα, στις 18 Μάρτη του 2023, το τοπίο φτωχαίνει ακόμα μια φορά, καθώς η Λευκάδα από την ίδια εκκλησιά, τη Βαγγελίστρα, αποχαιρέτησε τον ξεχωριστό αρχιτέκτονα και πνευματικό άνθρωπο, Πάνο Βασιλείου Σάντα. Και πάλι δύσκολοι οι καιροί και μελαγχολικοί. Ίσως και δυσκολότεροι και περισσότερο μελαγχολικοί, καθώς έχουν βαρύνει πολλά γεγονότα στην ιστορία της μεγάλης, αλλά και της μικρής μας πατρίδας. Αλλά και στις ζωές των ανθρώπων, που διαγράφονται σιγά-σιγά όπως οι μαραμένοι των ελιοτικών τοπίων.

Να πώς πληροφορήθηκα το γεγονός της εκδημίας του αγαπημένου «συνομιλητή», του κυρίου Πάνου – έτσι θα τον αποκαλώ πάντα: Ένας μικρός πανικός γύρω από το ταμπλό με τα κηδειόσημα, απέναντι από τον ναό του Αγίου Μηνά, άνθρωποι στριμωγμένοι να διαβάζουν το αγγελτήριο και εμφανώς ταραγμένοι και συγκινημένοι να αναφέρουν το όνομά του… Κάποιος ανάμεσά τους με περίσκεψη παρατήρησε: Το μόνο αξιοθέατο στη Λευκάδα κατάντησε να είναι ο θάνατος…

Ο Πάνος Σάντας εκπροσωπεί ένα ακόμα επίλεκτο μέλος της παράδοσης του τοπικού μας πολιτισμού, που αν και έζησε στην Αθήνα το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, από τα χρόνια της ενηλικίωσής του και μετά, εντούτοις η Λευκάδα υπήρξε το ακούραστο πεδίο διανοητικής, καλλιτεχνικής και πραξιακής δραστηριότητάς του, το διαρκές κέντρισμα των ευγενέστερων σκέψεών του γι’αυτή, των καινοτόμων ιδεών του, της ανησυχίας και της γόνιμης κριτικής του, των δημόσιων παραστάσεών του για ζητήματα της τοπικότητας, παρεμβάσεις του εποικοδομητικές σε θέματα αρχιτεκτονικής του χώρου και του τοπίου, σε ζητήματα καλλιτεχνικά, αισθητικής αναδόμησης του περιβάλλοντος και των σημάνσεών του, ανάδειξης προσωπικοτήτων και καλλιτεχνικών έργων, προτάσεις για ονοματοθεσίες, τις οποίες επένδυε με ένα προσωπικό όραμα, που το σμίλευε στη σκέψη και το εγκαθιστούσε στη συνείδησή του ως χρέος «πολιτικό»-με την έννοια που προσέδιδε στον όρο, του δικαιώματος αλλά και της υποχρέωσης του πολίτη να συνιστά ένα μέτρο ενεργού χρηστότητας και ελέγχου πάνω στις επιλογές που αφορούν τον τόπο και τη ζωή του, την παιδεία και τον πολιτισμό του.

Μέτρο ο ίδιος αυτής της ενσυνείδητης -και ευσυνείδητης-και υπεύθυνης πολιτότητας, εκδίπλωνε μια μοναδική πειθώ για το δέον γενέσθαι, που τις περισσότερες φορές ωστόσο έμενε φωνή βοώντος… Τα όπλα του ήταν ακαταμάχητα. Τα κύτταρά του είχαν φυτρώσει από τις ρίζες της επτανησιακής –της λευκαδίτικης- γοητείας, που συνδυάζει σε ισόποσες δόσεις την ευφυή προσαρμογή στα της ζωής, τον λυρισμό και την ποιητική θέασή της, τη χαρά της δημιουργίας, τη βίωση της ομορφιάς- των ανθρώπων και της φύσης-, το χάρισμα της γενναιόδωρης κοινωνικότητας, τη στοχαστική διάθεση και το ακαταμάχητο χιούμορ, που λύνει αποτελεσματικά και ευχάριστα όλα τα δύσκολα και δυσεπίλυτα προβλήματα με την αλάφρυνση του βάρους και της μικρής, συνήθως, στις καθημερινές κουβέντες των ανθρώπων, σημασίας τους.

Ήταν από κείνες τις περιπτώσεις που το ελληνικό χωριό -ο αγροτικός χώρος- κατόρθωσε μέσω της συνειδητοποιημένης επιλογής του δρόμου της σπουδής, να ανατρέψει τις ταξικές ασυμμετρίες και να δημιουργήσει μια αστική τάξη, που στο ξεκίνημά της διέθετε το ήθος και τις μνήμες ενός αγροτικού πολιτισμού, στον οποίο η τέχνη και η αντίληψη της ομορφιάς είχε να κάμει και με τον έσω άνθρωπο. Ο Πάνος Σάντας (από το Πινακοχώρι Λευκάδας) μετέφερε αυτή την «ομορφιά» στη χροιά της αστικότητάς του. Που ιδανικά την ενίσχυε της συζύγου του, Έλλης Μαλακάση, η αρχοντική φύση και παρουσία και η κοινωνική της προσφορά στον ευαίσθητο υγειονομικό χώρο που υπηρέτησε για πολλά χρόνια. Για να ακολουθήσει αδιατάρακτα εκείνη των αξιόλογων παιδιών του, του αρχιτέκτονα Βασίλη Σάντα και του Γεράσιμου Σάντα.

Η παρουσία του συνοδευόταν πάντα από έναν ποιητικό λυρισμό, προέκταση ή ακόμα και ζωντανή υλοποίηση του φυσικού λυρισμού του λευκαδίτικου τοπίου, της λευκαδίτικης γης. Ένας homo aestheticus ήταν ο κύριος Πάνος, που συνδύαζε το ωραίο και το εσωτερίκευε ως πρόταγμα σε κάθε κίνηση ή ενέργειά του, σμιλεύοντας με έντεχνη διάθεση τον λόγο, τη συμπεριφορά και τα φερσίματα, τις επιλογές, τις ιδέες και τις προτάσεις του. Μέτοχος σε κάθε δημιουργική, καλλιτεχνική έκφραση: ποίηση, ζωγραφική, αρχιτεκτονική, (κλασική) μουσική, χορός, που ενοποιούνταν μέσα του ως αισθητικό αλλά και ψυχικό και κοινωνικό γεγονός, που τον ένωνε οικεία με τους ανθρώπους και την πραγματική εσωτερική ανωτερότητα. Έζησε με πάθος τις καλές μέρες που οι άνθρωποι πίστευαν ακόμα στη δύναμη της συλλογικής προσπάθειας, που νοηματοδοτούσε τη ζωή τους ως χρέος, πέρα από τον στενό ορίζοντα της ατομικής και οικογενειακής τους ζωής και ήταν εμποτισμένοι- από την παιδεία και την εσωτερική τους καλλιέργεια –με την ηθική τής ευθύνης.

Θα τον συναντήσουμε ενεργά αναμεμειγμένο σε κάθε πολιτιστικό θεσμό της εντοπιότητας και των Λευκαδίων της Αττικής. Στην Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, θα τον ανακαλύψουμε στα ιδρυτικά μέλη ως τακτικό εταίρο, που θα υπογράψει, μεταξύ άλλων αξιόλογων Λευκαδίων, το Καταστατικό της 4ης Μαρτίου του 1970 και στη συνέχεια θα συμμετέχει ως Έφορος στο Α’ Διοικητικό Συμβούλιο της Εταιρείας. Και στο εξής, είτε στα διοικητικά συμβούλια, είτε ως φύσει «ενεργός πολίτης» θα αρθρώνει λόγο κοινωνικά επωφελή και ιδέες δημιουργικές και κάποτε καινοτόμες. Το ίδιο και στον Σύλλογο Λευκαδίων Αττικής Η Αγία Μαύρα, με αδιάλειπτη δημιουργική παρουσία και διακίνηση εποικοδομητικών απόψεων στην Ηχώ της Λευκάδας αλλά και σε πολλά από τα τοπικά έντυπα. Αξιοσημείωτη είναι η εβδομαδιαία στήλη ποίησης που κρατούσε για χρόνια στα «Νέα της Λευκάδας», από την οποία γνωρίσαμε ή θυμηθήκαμε φωνές της Παλαιάς και της Νέας Αθηναϊκής Σχολής, της Επτανησιακής Σχολής, της γενιάς του ’30, του γαλλικού συμβολισμού κ.λ.π. , και η οποία συγκροτεί μια επιλεκτική, προσωπική ανθολογία.

Δεκαετίες θιασώτης των Γιορτών Λόγου και Τέχνης, κοντά στον Αντώνη Τζεβελέκη, θα βιώσει εν πράξει το κλίμα ενθουσιασμού και αφειδώλευτης προσφοράς για το στήσιμο και την πορεία του θεσμού, σε μια μέθεξη «ιερού πανικού», μαζί με άλλους πρωταγωνιστές των «χρόνων της αθωότητας», την Αργυρώ Βερυκίου, τον Γιώργο Φατούρο, τον Γεράσιμο Γρηγόρη, τον Αντώνη Φίλιππα, τον Νίκο Κατηφόρη, τον Γεράσιμο Περδικάρη και πολλούς ακόμα εργάτες του τοπικού μας πολιτισμού.

Στον τόμο των Πρακτικών του Ι’ Συμποσίου της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών με θέμα: 50
χρόνια των Γιορτών Λόγου και Τέχνης (Αθήνα 2006), στη βιωματική εισήγησή του «Η συμμετοχή των Λευκαδίων στις Γιορτές Λόγου και Τέχνης», ο Πάνος Σάντας μεταφέρει κάτι από τον παλμό και την ανιδιοτέλεια των ανθρώπων της εποχής. Μέτοχος και ο ίδιος σ’αυτό το πνεύμα κοινωνικού δοσίματος γράφει χαρακτηριστικά για τον ιδιάζοντα ψυχισμό και τις συζεύξεις αντιθέσεων, που σφυρηλατούν το κοινωνικό consensus στα έργα πολιτισμού.

Πρόκειται για «δύο συνιστώσες που πρέπει να συνυπάρξουν για την επίτευξη σημαντικών, μεγαλεπήβολων και μακρόπνοων προσπαθειών-οραμάτων». Ποιες είναι οι δύο συνιστώσες; διερωτάται. Για να δώσει αμέσως την απάντηση: «Το όνειρο και η πρακτικότητα, ο ιδεαλισμός και ο ρεαλισμός, εντέλει η τρέλα και η φρονιμάδα». (ό.π., σ. 60). Στο ίδιο αυτό κείμενο καταθέτει και τις προτάσεις του για την τόνωση των «κουρασμένων» πια Γιορτών. Ανάμεσα σ’αυτές ενδιαφέρον παρουσιάζει η πρότασή του για δημιουργία στη Λευκάδα Εικαστικού Κέντρου, με την ίδρυση Σχολής Καλών Τεχνών και εκθεσιακού χώρου διεθνούς εμβέλειας. (Σημειώνω, με την ευκαιρία, ότι ποτέ σχεδόν δεν ευδοκίμησαν αναβαθμιστικές για τον τόπο προτάσεις. Το αντίθετο μάλιστα. Πρόσφατη αποδυνάμωση από κάθε άποψη -ακαδημαϊκή -εκπαιδευτική, οικονομική, πολιτισμική- του τόπου υπήρξε εκείνη του υπάρχοντος ΤΕΙ στη Λευκάδα, το οποίο βέβαια έκλεισε δια παντός χωρίς καμία, εκ μέρους των τοπικών αρχών και θεσμικών φορέων, σοβαρή διαμαρτυρία, διαπραγμάτευση ή συντονισμένη προσπάθεια. Και χωρίς καν να συζητηθεί ως «γεγονός» στην τοπική κοινωνία! Φαίνεται ότι τα «μεγάλα γεγονότα» συντελούνται εν σιωπή…).

Κρατώ τους φακέλους που κατά καιρούς μού έφερνε στο γραφείο Σχ. Συμβούλου, εκεί στην Καραβέλα ή μου έστελνε ταχυδρομικώς από την Αθήνα, με διάφορα θησαυρίσματα σκέψεων, απόψεων, ιδεών, ποιημάτων, φωτογραφιών αρχιτεκτονημάτων, και που τώρα σμιλεύουν το ανήσυχο πορτρέτο του δημιουργού, του καλλιτέχνη, του πολιτικού και κοινωνικού ανθρώπου, του αρχιτέκτονα της εμπνευσμένης ανησυχίας, Πάνου Σάντα.

Μιλάω για «εμπνευσμένη ανησυχία», γιατί ο «κύριος Πάνος», ανεχόταν με ανθρώπινη επιείκεια πολλά και πολλούς. Αλλά το μόνο που δεν μπορούσε να υπομείνει ήταν εκείνη η κατηγορία ανθρώπων, που τους αποκαλούσε ειρωνικά «ευδαιμονιστές της απραξίας».

Ας τον αποχαιρετήσουμε -προσφιλές κομμάτι του ήθους του λευκαδίτικου πολιτισμού- με ένα απόσπασμα λυρικού του ποιήματος, που μου είχε στείλει από τον Χολαργό, κάποια χρόνια πριν, με τίτλο «Χειμωνιάτικα όνειρα». Και ας προσευχηθούμε, σ’αυτό τον χθόνιο, άφευκτο ύπνο του, γαλήνια να είναι η θάλασσα και ρόδινο φως να εκπέμπουν τα λευκαδίτικα ηλιοβασιλέματα…

Τα παγερά τ’ατέλειωτα / τα βράδια τους χειμώνες,/που ‘ν’η ψυχή μου σφαλιστή/κι οι σκέψεις μένουν μόνες, /κάπου κι ο νους μου ανασκιρτάει/και σε ταξίδια μακρινά/με παίρνει και με πάει.

………………………………………

Εκεί καθάριος σε ψυχή/και σώμα θε να νοιώσω./Και σαν ερθεί η ώρα μου/εκεί και να τελειώσω/στην αγκαλιά της μάνας γης/και πάλι να γυρίσω.

Μα να’ν’ηλιοβασίλεμα/ρόδινο φως, γαλήνη/κι οι κοκκοφοίνικες γυρτοί/να σε χαϊδεύουν θάλασσα/και να φιλούν το κύμα…