Μια λιτή αλλά περιεκτική εκδήλωση για την ανανεωμένη Συλλογή Κειμηλίων της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Λευκάδας
Παρουσιάστηκε χθες Δευτέρα 3 Ιουνίου σε μια λιτή αλλά περιεκτική εκδήλωση η ανανεωμένη Συλλογή Κειμηλίων της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Λευκάδας καθώς και ο Κατάλογός της. Τους καλεσμένους καλωσόρισε η κα. Μαρία Ρούσσου, Προϊσταμένη της Βιβλιοθήκης, η οποία μεταξύ άλλων είπε: «Καμαρώνουμε γι΄ αυτή τη συλλογή που άνθρωποι κοπιάσανε 60 και περισσότερα χρόνια για να φτάσουμε εδώ που είμαστε σήμερα».
Τόνισε ότι ο κύκλος της αναδιάρθρωσης και της συντήρησης που αποτέλεσε και το αντικείμενο της εκδήλωσης δεν ήταν ενταγμένος σε κάποιο πρόγραμμα. Δεν υπήρξε δηλαδή κάποια χρηματοδότηση, αλλά είναι το αποτέλεσμα ψυχής, υπέρβασης, αγάπης, ευθύνης και σεβασμού απέναντι στα κειμήλια και απέναντι στη μοναδικότητα του πολιτισμού του τόπου μας. Όπως είπε, είναι ένα συλλογικό αποτέλεσμα. Μη έχοντας χρήματα και προσωπικό υπήρχαν δύο πιθανότητες. Η μία ήταν να αφεθούν τα κειμήλια όπως συγκεντρώθηκαν πριν από 65-70 χρόνια και να περιμένουν πότε θα βγει η χρηματοδότηση ώστε να έρθει το εξειδικευμένο προσωπικό. Το δεύτερο που επιλέχθηκε ήταν με εθελοντές και προσωπικές υπερβάσεις να γίνει αυτό που έγινε.
Ξέρουμε, πρόσθεσε η κα. Ρούσσου, ότι «δεν είναι τέλειο και δεν θα πρέπει να συγκρίνεται με μεγάλα Μουσεία, όμως είναι μία έκθεση για την οποία καμαρώνουμε όλοι. Τα κειμήλια είναι όλα εκτεθειμένα σε αξιοπρεπείς συνθήκες και περιβαλλοντικές παραμέτρους και με όρους ασφάλειας. Γι΄ αυτό το λόγο, επειδή έκλεισε ένας κύκλος αναδιάταξης και συντήρησης θέλαμε να το χαρούμε μαζί σας. Και θέλαμε να το χαρούμε επιπλέον γιατί η Συλλογή αυτή δέχεται χιλιάδες επισκέπτες του νησιού από όλο τον κόσμο, Έλληνες και αλλοδαπούς. Θέλαμε λοιπόν να το μοιραστούμε με τους ντόπιους μια φορά και να καμαρώσουμε όλοι μας για τους θησαυρούς του τόπου μας. Αυτή είναι η κύρια αιτία που σας καλέσαμε εδώ και σας παρακαλούμε να είστε επιεικείς για το στρίμωγμα. Ήταν μία συγκυρία που λειτούργησε το Τμήμα συντήρησης έργων ζωγραφικής στο ΙΕΚ Λευκάδας».
Ακολούθησε χαιρετισμός του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτη Λευκάδος και Ιθάκης κ. κ. Θεοφίλου, ο οποίος μεταξύ άλλων κατέθεσε την πρόταση προς τον παριστάμενο Δήμαρχο Λευκάδας, κ. Ξενοφώντα Βεργίνη, να τιμηθεί η προϊσταμένη της Δημόσιας Βιβλιοθήκης, η οποία καίτοι μη Λευκαδίτισσα (κατάγεται από την Πάρο) προσφέρει εδώ και πολλά χρόνια τα μέγιστα στην ανάδειξη του πολιτισμού του τόπου μας. Λίγο αργότερα η κα. Ρούσσου είπε ότι κάνει απλά τη δουλειά της και όλη την υποστήριξη την αξίζει η Βιβλιοθήκη.
Στον χαιρετισμό του ο κ. Βεργίνης, είπε μεταξύ άλλων ότι τις προσεχείς μέρες σκοπεύει να καλέσει στο γραφείο του τόσο την κα. Ρούσσου όσο και όλους που ασχολούνται με τα Μουσεία, καθώς θεωρεί ότι θα πρέπει να αρχίσει μία νέα περίοδος. «Δεν μπορεί τα Μουσεία μας να είναι κλειστά. Και δεν μπορεί επίσης μονάχα ένα άτομο να υπηρετεί το Μουσείο», παρατήρησε ο κ. Βεργίνης, προσθέτοντας ότι θα πρέπει να συνταχτεί ένας Κανονισμός για το πως πρέπει να λειτουργούν τα Μουσεία και η Δημόσια Βιβλιοθήκη. Από τη μεριά του Δήμου στην εκδήλωση παραβρέθηκαν επίσης η Αντιδήμαρχος και αναπληρώτρια Δημάρχου κα. Σεβαστή Κωνσταντινίδη-Ρεκατσίνα και ο Αντιδήμαρχος Νίκος Λάζαρης.
Μετά τους χαιρετισμούς ακολούθησαν οι τοποθετήσεις των εισηγητών: Ο π. Ιωαννίκιος Ζαμπέλης, μέλος Εφορευτικού Συμβουλίου της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Λευκάδας, μίλησε για τη «Συλλογή κειμηλίων στην πορεία του χρόνου». Ο ομιλητής επικαλούμενος μάλλον τον Πάνο Ροβτογιάννη έκανε ειδική μνεία στο Ευαγγέλιο της Μονής του Αγίου Γεωργίου Σκάρων, το οποίο θάφτηκε μαζί με τον τελευταίο ιερομόναχο (σ.σ. τον κοσμοκαλόγερο π. Θοδωρή Φρεμεντίτη), σημειώνοντας ότι είναι άγνωστο αν αυτό αληθεύει. Η Μαρία Ρούσσου, Προϊσταμένη της ΔΒΛ στάθηκε στο «Χρονικό ανασύστασης της Συλλογής και της Έκδοσης του Καταλόγου». Η κα. Ντενίζ Χλόη Αλεβίζου, Δρ. Ιστορικός τέχνης, απουσίαζε αλλά διαβάστηκε η παρέμβασή της με θέμα «Η Συλλογή κειμηλίων ως ερευνητικό εργαλείο». Η Μαρία Βλάχου, εκπαιδευτικός, μίλησε για τους Αγιογράφους των Επτανήσων κάνοντας ειδική μνεία σε πέντε αγιογράφους που έργα τους εκτίθενται στη Συλλογή. Μίλησε ακόμη ο Γεώργιος Εκατοδράμης, αρχαιολόγος, ο οποίος εργάζεται στο έργο της αναστήλωσης του καθολικού της Ιεράς Μονής της Παναγίας Οδηγήτριας.
Για το χρονικό της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Λευκάδας και της Συλλογής κειμηλίων η κα. Ρούσσου είπε:
Η Δημόσια Βιβλιοθήκη Λευκάδας ιδρύθηκε το 1953 με επίπονες προσπάθειες ανθρώπων, που στόχευαν στην ίδρυση Βιβλιοθήκης αλλά και Μουσείου για τη διάσωση και προβολή των κειμηλίων που υπήρχαν διάσπαρτα στο νησί της Λευκάδας.
Ο ιστορικός Πάνος Ροντογιάννης με την άδεια του Μητροπολίτη Δωρόθεου και τη βοήθεια του Δημάρχου Γιαννουλάτου, του Τάκη Μαμαλούκα, και πολλών άλλων, συγκέντρωσε βιβλία, εικόνες και εκκλησιαστικά αντικείμενα από ιδιωτικές συλλογές, από ναούς που είχαν καταστραφεί από τους σεισμούς και τις διαλυμένες Μονές, τα οποία απετέλεσαν τον πυρήνα της Βιβλιοθήκης και του Μουσείου.
Η κατάσταση των κειμηλίων όταν ήρθαν στη Βιβλιοθήκη ήταν κακή με εκτεταμένες φθορές. Το υλικό αυτό της τοπικής ιστορίας επτά αιώνων στεγάζεται στο αρχοντικό της οικογένειας Ζουλίνου, ένα ιστορικό δημόσιο κτίσμα του τέλους του 19ου αιώνα στο κέντρο της πόλης, το οποίο διαδοχικά είχε στεγάσει την Εθνική Τράπεζα, το Διοικητήριο των κατακτητών και το Δημόσιο Ταμείο. Οι συλλογές του Μουσείου εκτίθενται σήμερα στον πάνω όροφο του κτιρίου που βρισκόταν τα υπνοδωμάτια της οικογένειας Ζουλίνου και αργότερα των διευθυντών της Εθνικής Τράπεζας.
Ο Πάνος Ροντογιάννης, ο οποίος υπήρξε ο πρώτος Διευθυντής της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Λευκάδας, περιγράφει στον Η΄ τόμο της Επετηρίδας της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών το χρονικό της σύστασης της Βιβλιοθήκης και του Μουσείου, ενώ ο κατάλογος των εικόνων περιλαμβάνεται στον Γ΄ τόμο της Επετηρίδας.
Στο χρονικό της ίδρυσης αναφέρει μεταξύ άλλων ο Π. Ροντογιάννης: «Κατά το 1952 είχα ζητήσει από το Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Δωρόθεο να μου δώσει την άδεια να μελετήσω από εικονογραφική άποψη τους ναούς, τα ερημοκλήσια και τα μοναστήρια της Λευκάδας, να καταγράψω και να γράψω εργασίες για το υπάρχον υλικό, κάτι που δεν είχε γίνει ως τότε, με συνέπεια η Λευκάδα από την άποψη αυτή να είναι εντελώς άγνωστη.
Γρήγορα διαπίστωσα ότι κυρίως στα «καφάσια» των ναών υπήρχαν πολλές παραρριγμένες παλιές εικόνες σε κακή κατάσταση από το χρόνο, επικίνδυνα φουσκωμένες από την υγρασία που τα χειροτέρευαν οι σεισμοί. Έτσι σύντομα -κατά παράδοση- θα καιγόταν ή θα χανόταν. Σκέφθηκα πως ένα μέρος από αυτές τις εικόνες θα ΄πρεπε να διασωθεί και να αποτελέσει τη βάση ενός Μουσείου Μεταβυζαντινής Τέχνης που έλειπε από τη Λευκάδα. Αυτή τη σκέψη ανέπτυξα στο Μητροπολίτη που συμφώνησε αμέσως. Στις 27 Νοεμβρίου 1955 έγινε σύσκεψη στον ναό του Αγίου Νικολάου όπου με ενθουσιασμό όλοι ανταποκρίθηκαν. Επιτεύχθηκε η συγκέντρωση αρκετών εικόνων και ετέθη η βάση για τη σύσταση Μουσείου Μεταβυζαντινής Τέχνης…».
Το 1965-1966 πραγματοποιήθηκε η πρώτη συντήρηση ορισμένων εικόνων από τη συντηρήτρια Φλωρεντία Καλαμάρα. Για τη λειτουργία του φορέα από το 1960 εργάστηκαν οι αείμνηστοι Θωμάς Σγουρόπουλος και Τριαντάφυλλος Σταύρακας με εθελοντική βοήθεια του Γιάννη Αθηνιώτη. Το 1966 η ανάρτηση των εικόνων γίνεται αφιλοκερδώς από τον «με πνευματικές ανησυχίες» ξυλουργό, Ξενοφώντα Σάντα. Τα εγκαίνια της πρώτης συλλογής έγιναν στις 23 Δεκεμβρίου 1966 στο ισόγειο του κτιρίου της Βιβλιοθήκης. Με αφορμή τα εγκαίνια της Συλλογής ο Σπύρος Φίλιππας Πανάγος θα γράψει το ποίημα «Θεία η τέχνη».
Το 1973 έγιναν εκτεταμένες ζημιές στο ιστορικό κτίριο που στεγάζονταν η Βιβλιοθήκη από το μεγάλο σεισμό με αποτέλεσμα η Βιβλιοθήκη να υπολειτουργεί προσωρινά για το κοινό. Δέκα περίπου χρόνια αργότερα, το 1984, έγινε η αποκατάσταση των ζημιών του κτιρίου και η Βιβλιοθήκη επαναλειτουργεί κανονικά. Το 1994 το ιστορικό αρχοντικό Ζουλίνου και ο περιβάλλων χώρος χαρακτηρίζονται διατηρητέα από την Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων Ιωαννίνων και στεγάζει το υλικό τοπικής ιστορίας επτά αιώνων. Από το 1994 και εξής αρχίζουν να καρποφορούν οι προσπάθειες των ιθυνόντων της Βιβλιοθήκης για συντήρηση κειμηλίων από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, όπου τότε υπαγόταν η Λευκάδα.
Από το 1995 έως το 1999 με την καθοριστική καθοδήγηση και εμψύχωση σε όλα τα στάδια της Λευκαδίας αρχαιολόγου κ. Μυρτάλης Αχειμάστου-Ποταμιάνου και με την άδεια του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, οι συντηρητές Σπύρος Βαρώτσης και Μιχάλης Κρασαγάκης, με όρους εθελοντισμού και προσφορές φίλων, συντηρούν σταδιακά, επιτόπου, πολλές εικόνες.
Το 2000 μεταφέρεται η Συλλογή στον 1ο όροφο με άδεια του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων και επίβλεψη της τότε Διευθύντριας της 8ης Εφορείας Ιωαννίνων, Φραγκίσκας Κεφαλωνίτου, για ορθολογικότερη λειτουργία και με αντίστοιχη μεταφορά της Βιβλιοθήκης στο ισόγειο. Με την βοήθεια των συντηρητών Γιάννη Γρατσάνη, Βασίλη Δραγατσούλη, Ελένης Σταύρακα και εθελοντών αναρτώνται οι εικόνες βάσει κανόνων ασφαλείας. Τοποθετούνται δίγλωσσες λεζάντες και ενημερωτικά κείμενα από την αρμόδια αρχαιολόγο κ. Ξένια Δημητρακοπούλου.
Το 2003 με αφορμή την συμπλήρωση 50 χρόνων της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Λευκάδας τυπώνεται φάκελος με 12 χαρακτηριστικές εικόνες από κάθε κατηγορία της Συλλογής κειμηλίων (Ελληνικά-Αγγλικά), με στόχο την προβολή της, μέχρι την έκδοση καταλόγου.
Εικόνες της Συλλογής έχουν δημοσιευθεί στο βιβλίο της Ντενίζ-Χλόης Αλεβίζου «Η τέχνη της Δύσης στο έργο του Παναγιώτη Δοξαρά», εκδόσεων Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών. Λεπτομέρεια από την εικόνα του Αγίου Δημητρίου του Παναγιώτη Δοξαρά της Συλλογής κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίου. Εικόνες της Συλλογής ταξιδεύουν σε όλο τον κόσμο και κάνουν γνωστή τη Συλλογή και την Επτανησιακή τέχνη σε χιλιάδες φιλότεχνους μακριά από τη Λευκάδα.
Ενδεικτικά αναφέρονται οι εκθέσεις: «Τοιχογραφίες και εικόνες από την Ελλάδα» 1985-86 – «Affreschi e icone dalla Grecia», Pallazzo Strozzi Φλωρεντία 16.09-16.11.1986 – «Από το Βυζάντιο στον El Greco, Ελληνικές τοιχογραφίες και εικόνες», Royal Academy of Arts Λονδίνο 25.03.1986-21.06.1987 – «Μυστήριον μέγα και παράδοξον», Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών 28.05-30.07.2001, «Οι ρίζες του Ελ Γκρέκο – The origins of El Greco: Icon Painting in Venetian Crete», Ίδρυμα Αλέξανδρος Ωνάσης και Μουσείο Μπενάκη, Νέα Υόρκη ΗΠΑ 17.11.2009-27.02.2010 – «Heaven and Earth – H τέχνη του Βυζαντίου από Ελληνικές συλλογές», ΥΠΠΟ και Μουσείο Μπενάκη, National Gallery o Art, Ουάσινγκτον 17.10.2023-02.03.2014 – J. Paul Getty Museum, Λος Άντζελες, 09.04.-25.08.2014.
Από τα έτη 2009-2010, με τη βοήθεια ασκούμενων αποσπασμένων εκπαιδευτικών και εθελοντών δημιουργείται ψηφιακός κατάλογος στο λογισμικό πρότυπο του καταλόγου του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών.
Τα κειμήλια εκτίθενται θεματικά στους υπάρχοντες χώρους, ενώ σε ερμάρια, με ασφαλείς συνθήκες, φυλάσσονται εικόνες που πρόκειται να συντηρηθούν. Στην Αίθουσα 1 εκτίθενται εικόνες της Παναγίας, στην Αίθουσα 2 απεικονίσεις του Χριστού, στη δίχωρη Αίθουσα 3 εικόνες Αγίων και στην Αίθουσα 4 δύο σύνολα: εικόνες από την Ιερά Μονή Αγίων Ασωμάτων και εικόνες από το ΙΝ του Αγίου Αντωνίου της πόλης Λευκάδας. Οι περισσότερες φορητές εικόνες ορθόδοξης αγιογραφίας, είναι Επτανησιακής Σχολής, αυγοτέμπερα σε ξύλο. Στη Συλλογή υπάρχουν και καθολικές εικόνες που βρισκόταν σε ορθόδοξους ναούς, όπως η Αγία Καικιλία (Santa Cecilia), ελαιογραφία σε μουσαμά, και ο Άγιος Ιανουάριος (San Genaio) σε ωοειδές σχήμα.
Στη Συλλογή περιλαμβάνονται επίσης και 8 Ρωσικές εικόνες με επικρατέστερη εικασία να μεταφέρθηκαν από την οικογένεια Μαχαιρά που είχε εμπορικές σχέσεις με την Οδησσό. Υπάρχουν ακόμη εικόνες που μεταφέρθηκαν από πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, όπως η Γέννηση του Χριστού, ιταλικής τέχνης, του 1883, δωρεά της οικογένειας Παπακωνσταντίνου. Δεν λείπουν επίσης οι καραμανλίδικες εικόνες, δηλαδή εικόνες με ελληνογράμματες επιγραφές της τουρκικής γλώσσας.
Οι κυριότεροι αγιογράφοι της Συλλογής είναι οι: Παναγιώτης και Νικόλαος Δοξαράς, Τομάζο Μιχαήλ Νικολό Τζεν, Βασίλειος Αρκελές, Ανδρέας Κονταρίνης, Γεώργιος Πατσαράς, Σπυρίδων Βεντούρας.
Στη Συλλογή εκτίθενται ακόμη τα Άμφια του Λευκαδίου Δανιήλ, Αρχιερέα Βονίτσης (Επιτραχείλιον και Ποιμαντορική ράβδος ρωσικής τεχνικής) και του Μητροπολίτη Δωρόθεου Παλαδινού, ο οποίος πρωτοστάτησε για την κατοχύρωση του κτηρίου για χρήση από τη Δημόσια Βιβλιοθήκη Λευκάδας (Μήτρα, Επιτραχείλιον, Επιγονάτιον, Επιμανίκια), εκκλησιαστικά σκεύη και κανδήλια, κεραμικά ισπανομαυριτανικά πινάκια, εκκλησιαστικά βιβλία και δη σπάνιες εκδόσεις, Ευαγγέλια, Μηνιαία κλπ, 17ου αιώνα και μεταγενέστερα, τα περισσότερα εκδόσεις Βενετίας, των εκδοτικών οίκων Νικολάου Γλυκύ, Νικολάου Σάρου και Δημητρίου Θεοδοσίου.
Τέλος, στον κήπο της Βιβλιοθήκης έχει γίνει ανασύνθεση των στοιχείων του τέμπλου του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου (Πάδρε) που βρισκόταν στην πόλη της Λευκάδας σε ελεύθερη σχεδιαστική προσομοίωση του Αρχιτέκτονα Χρήστου Λεμπέση, ενώ στη Συλλογή εκτίθενται και μαρμάρινες επιγραφές από το Κάστρο της Αγίας Μαύρας.
Τους καλοκαιρινούς μήνες πολλοί είναι αυτοί που επισκέπτονται τη Συλλογή, ενώ κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους εκατοντάδες είναι οι μαθητές που πραγματοποιούν επισκέψεις και εκπαιδευτικά προγράμματα. Η Συλλογή είναι προσβάσιμη για ΑμεΑ καθώς έχει κατασκευαστεί ανελκυστήρας προς τον 1ο όροφο με τη βοήθεια δωρεάς του Πάνου Πολίτη.
Εδώ και πολύ καιρό γίνεται επεξεργασία, στο χώρο του, του Αρχείου του Θανάση Σίδερη, σε συνεχή συνεργασία με τον ίδιο. Όπως παρατήρησε η κα. Μαρία Ρούσσου, πρόκειται για ένα δύσκολο, αλλά ενδιαφέρον αρχείο το οποίο θα συμπληρώσει τη Συλλογή της Βιβλιοθήκης με προσχέδια που διαμόρφωσαν την Επτανησιακή Αγιογραφία. Το Αρχείο αποτελείται από σχέδια του Γαζή και του Βεντούρα αλλά και αγιογράφων της οικογένειας Σίδερη. Βρίσκονταν στο εργαστήρι του Λεωνίδα Σίδερη, «στο μπαούλο με τα χαρτιά», όπως αναφέρει κι ο Πάνος Ροντογιάννης στο «Χρονικό» του.
Ευτυχής συγκυρία που βοήθησε καθοριστικά στη συντήρηση ήταν η λειτουργία Τμήματος Συντήρησης Έργων Ζωγραφικής στο ΙΕΚ Λευκάδας, που πρόσφερε πολύτιμες γνώσεις καθώς και πρακτική άσκηση αποφοίτων στη Συλλογή με τη βοήθεια των διδασκόντων συντηρητών.
