Η ιστορία των χωρίων μας [1936]: Δαμιλιάνια (Άγιος Βασίλειος, Άγιοι Θεόδωροι, Νικολή, Μανάση, Χορτάτα) … και οι Άγιοι Πέντε

Η παλιά εκκλησία των Αγίων Πέντε όπου διακρίνονται ακόμη ίχνη τοιχογραφιών

Υπό Αιδεσ. Νικ. Ματαράγκα

Άγιος Βασίλειος.

Εδώ μεταβαίνω ή από Νικολή με 15λεπτον ανηφορικήν πορείαν, ή από Μανάση με 15λεπτον κατηφορικήν πορείαν.

Το χωρίον κείται εις τους πρόποδας Σταυρωτά, έλαβεν δε το όνομα τούτο εκ της εν αυτώ εκκλησίας Άγιος Βασίλειος. Το κλίμα υγιεινόν, τα προϊόντα ελάχιστα.

Οι Αγιοβασιλιώτες 63 κάτοικοι, 27 άνδρες 36 γυναίκες, υδρεύονται από την φυσικήν πηγήν Πλάτανος και υπάγονται εις την κοινότητα Νικολή.

Άγιοι Θεόδωροι.

Από τα Χορτάτα μετά επτάλεπτον βατήν εις ίσωμα οδόν και εις τας υπορείας του Σταυρωτά φθάνομεν εις το μικρόν και με χαμηλάς οικίας χωρίον οι Άγιοι Θεόδωροι, ονομασθέν ούτω εκ της εν αυτώ υπαρχούσης εκκλησίας Άγιοι Θεόδωροι.

Το χωρίον τούτο βρίσκεται μεταξύ δύο λαγκαδιών. Το κλίμα υγιεινόν και τα προϊόντα ελάχιστα.

Νικολή

Διαβαίνοντας το γεφύρι του χειμάρρου μεταξύ Ρουπακιά και Σταυρωτών απαντώμεν μεμονομένην οικίαν ανήκουσαν εις τον Ρουπακιάν και ευρίσκομαι εις τους πρόποδας των Σταυρωτών. Ακολουθώ 15λεπτον βατήν οδόν και φθάνω εις το χωρίον Νικολή.

Το εδώ ευρισκόμενον μετόχιον άγιος Νικόλαος της Ι. Μ. αγίου Ιωάννου εις το λειβάδι, έδωκε το όνομα εις το χωρίον.

Επί πηλώδους εδάφους και επί των υπορειών του όρους Σταυρωτά με θέαν Ν.Δ. με οικίας χαμηλάς ευρίσκεται η απομεμονομένη του κόσμου, Νικολή, με κλίμα ψυχρόν και υγιεινόν με ελάχιστα προϊόντα οίνου, ελαίου, δημητριακών, οσπρίων και εσπεριδοειδών.

Οι Νικολιώτες 126 κάτοικοι, 59 άνδρες και και 67 γυναίκες, πτωχοί και άξεστοι εργάζονται και έως εις Ακαρνανίαν, ξυλεύονται από τα Σταυρωτά και υδρεύονται από την φυσικήν πηγήν Αμπλάγια (Αιμιλιανός) απέχουσα 10 λεπτά του χωρίου των και από την τεχνητήν τοιαύτην Ακαπνιάδα Β.Δ. και 5 λεπτά μακράν.

Εκκλησιάζονται εις τας εκκλησίας άγιος Νικόλαος, άγιος Γεώργιος και Εισόδεια της Θεοτόκου. Διατηρούσι δημ. σχολείον, ελαιοτριβεία με μηχανάς, υδρόμυλον και αποτελούσι ιδίαν Κοινότητα με σήμα τον δεκέφαλον αετόν.

Μανάση (Μαριγώτη)

Από την Νικολήν ακολουθώ ελάχιστα ανηφορικήν βατήν και πηλώδη από τα Σταυρωτά οδόν και μετά 15λεπτον προς βορράν πορείαν, φθάνω εις Μανάση.

Το χωρίον ευρίσκεται εις τας δυτικάς υπορείας των Σταυρωτών με θέαν δυτικήν και χαμηλάς οικίας. Άγνωστον δε γιατί ονομάζεται Μανάση. Μαριγώτη όμως από τον υπάρχοντα Ναόν της υπεραγίας Θεοτόκου (Μαρία Μαριγώ).

Τα λαγκάδια του είναι μάλλον νεροσυρμές, το κλίμα του υγιεινόν και τα προϊόντά του έλαιον, οίνος και γιδοπρόβατα ελάχιστα.

Οι Μανασιώτες 140 κάτοικοι, 70 άνδρες και 70 γυναίκες εργάζονται και αυτοί εις Ακαρνανίαν, ξυλεύονται από τα Σταυρωτά, υδρεύονται από τας επί τούτω φυσικάς πηγάς Χιώτη και Αφροξιλιά και εκκλησιάζονται εις τας εκκλησίας άγιος Δημήτριος και Κοίμησις. Υπάγονται εις την Κοινότητα Νικολή.

Χορτάτα

Δύο διευθύνσεις μας οδηγούν εις Χορτάτα. 1ον) από τον δρόμον Εξανθείας από της Ν.Δ. πλευράς του Μέγα Όρους ή από την δημοσίαν αμαξιτήν οδόν Βασιλικής εις Άγιον Πέτρον και από εκεί μετά 1¼ πορείαν εις Χορτάτα.

Εις τους πρόποδας των Σταυρωτών με οικίας χαμηλάς και ελαχίστας υψηλάς είναι εκτισμένον το χωρίον το οποίον από του πρώτου ποιμένος Χόρτη, βοσκήσαντος εκεί τα αιγοπρόβατά του και συν τω χρόνω εγκατασταθέντος, έλαβεν το όνομα Χορτάτα.

Από το βουνό Επάνω Πύργος, σχηματίζεται το λαγκάδι Φτελιάς, το οποίον φθάνει δυτικώς μέχρι της θαλάσσης μεταξύ Κομηλιού και Καλαμητσίου.

Το κλίμα είναι υγιεινόν, ψυχρόν τον χειμώνα, δροσερόν το θέρος, το δε έδαφος πηλώδες και υποκείμενον εις καθιζήσεις. Τα προϊόντα είναι έλαιον, οίνος, σιτηρά, όσπρια, γεώμηλα, αιγοπρόβατα, βούτυρον και τυρός.

Δύο λεπτά μακράν είναι ο συνοικισμός Βλαντάτα και δύο λεπτά παρά πέρα ο συνοικισμός Τζεφράτα.

Οι Χορτιώτες 341 κάτοικοι, 161 άνδρες και 180 γυναίκες είναι φιλόξενοι. Ξυλεύονται από τα πέριξ τα οποία άλλωτε ήταν πολύ δασώδη ως μαρτυρεί η από ασπράγκαθον δοκός (μαδέρι) της οικίας του ιερέως Χόρτη, ενώ τοιούτον δένδρον δεν υπάρχει σήμερον εν Λευκάδι.

Υδρεύονται από τας εντός μεν του χωρίου τρεις πηγάς, Πύργος, Κρυστάλλω και Κανάλια. Έξω δε του χωρίου άλλας τρεις η Παναγιά, το Καλάμι και η Βρυσούλα.

Εις τον συνοικισμόν Τζεφράτα υπάρχει πηγή καλούμενη «Οι Άγιοι Πέντε» όπου και η εκκλησία τούτων (Ακινδύνου, Πηγασίου, Αφθονίου, Ελπιδοφόρου και Ανεμποδίστου). Η εκκλησία αύτη έχει αρχαιοτάτας εικόνας. Διατηρούσι δημ. σχολείον και εκκλησιάζονται εις τας εκκλησίας αγία Αικατερίνη και Ιωάννης ο Χρυσόστομος.

Δαμιλιάνια.

Εις τας Δυτικάς ή μάλλον εις τας ΝΔ υπορείας των Σταυρωτών του μόνου ίσως τότε μέρους καταλλήλου δια κρησφύγετον ασφαλείας ή και βοσκής κατέφυγον επί Τουρκοκρατίας ή και πρότερον οι προπάποι των σημερινών εκεί χωρικών και εγκατεστάθησαν εις απόστασιν απ΄ αλλήλων αποτελέσαντες συν τω χρόνω τους συνοικισμούς Χορτάτα, Άγιοι Θεόδωροι, Μανάση, Άγιος Βασίλειος και Νικολή, γνωστούς υπό το όνομα Δαμιλιάνια.

Δεν ημπορεί να εξηγηθεί άλλως πως η ονομασία αυτή παρά, επειδή κάθε συνοικισμός ευρίσκετο μακράν του άλλου, θα έλεγαν δια να δείξωσι την μακρυνήν εν όλω απόστασιν, ότι δια να μεταβεί κανείς εις όλους τους συνοικισμούς είναι απόστασις Δίο-Μίλια (Δαμιλιάνια).

Πηγή: Εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ», Αριθ. φύλλου 7, Κυριακή 31 Μαΐου 1936 – Διατηρήθηκε κατά ένα μεγάλο μέρος η ορθογραφία του αρχικού κειμένου

(Οι περισσότερες φωτογραφίες είναι από τον οικισμό Άγιος Βασίλειος και έχουν ληφθεί σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, οι πιο παλιές που είναι και οι περισσότερες, αν δεν κάνω λάθος, το 2012)